TAŃCE POLSKIE
narodowe i regionalne
wg teki „Tańce polskie” Zofii Stryjeńskiej
opracowanie wystawy Miejsko-Gminne Centrum Kultury w Rykach

 

POLSKIE TAŃCE NARODOWE

Polskie tańce narodowe to zjawisko kulturowe, które sięga swoim rodowodem co najmniej XVI wieku i od tej pory odgrywa ważną rolę w dziejach naszego narodu. Polskie tańce narodowe, czyli polonez, mazur, krakowiak, kujawiak i oberek, były znane na terenie całej Polski i tańczone przez różne warstwy społeczne, które uważały je za część swojego dziedzictwa kulturowego. Wywodzą się ze społeczności wiejskiej, z którą są silnie utożsamiane, lecz w trakcie swojego rozwoju historycznego stały się również własnością wyższych warstw polskiego społeczeństwa. Najstarsze z nich (polonez i mazur) były nieodłącznym elementem szlacheckiego i królewskiego ceremoniału związanego z różnymi dziejami historii Polski, tradycją i obyczajami. Stanowiły ozdobę balów organizowanych przez największe dwory europejskie.
Tańce narodowe znajdowały swoje miejsce w dziełach muzycznych i operowych, baletach, muzyce, literaturze i przekazach ustnych. Przeniknęły do muzyki wielkich kompozytorów: Fryderyka Chopina, Michała Kleofasa Ogińskiego, Karola Kurpińskiego, Stanisława Moniuszki, Henryka Wieniawskiego. Zaistniały również jako temat w dziełach malarskich artystów głównie XIX i pierwszej połowy XX wieku: Włodzimierza Tetmajera, Józefa Chełmońskiego, Jacka Malczewskiego, Zofii Stryjeńskiej.
Od momentu zakończenia II Wojny Światowej największą popularnością cieszy się forma sceniczna polskich tańców narodowych prezentowana podczas licznych uroczystości, koncertów i świat państwowych. Popularna do dzisiaj jest dalej wyznacznikiem tożsamości narodowej.

 

POLONEZ

Polski taniec narodowy, dawniej nazywany tańcem dworskim. Jest to taniec kołowy, korowodowy.
Nazwa polonez zapożyczona została z języka francuskiego – polonaise. Taniec utrzymywany jest w metrum trójdzielnym, tempie umiarkowanym. W tańcu występuje korowód par, poruszających się krokiem dostojnego chodu po liniach krętych i prostych dobieranych przez prowadzącego. Od początku XIX wieku uznawany jest powszechnie za najstarszy taniec narodowy, którego forma kultywowana wśród warstw wyższych stanowiła uszlachetnioną wersję tańców obecnych od wieków w polskim społeczeństwie.
Pierwowzorem poloneza był taniec pieszy pochodzenia ludowego, tańczony najpierw wśród ludu, znany w swym pierwowzorze – chmielowym, „chodzony” z drugiej połowy XVI i początku XVII wieku, z czasem przyjął się na dworach magnackich. Na dworach królów polskich polonez stanowił element ceremoniału dworskiego, będąc paradą szlachty przed monarchą. Tańczony był na rozpoczęcie balów, również obecnie inauguruje niektóre imprezy, dla podkreślenia ich uroczystego charakteru (np. studniówki).

 

MAZUR

Polski taniec narodowy w żywym tempie i metrum 3/4 lub 3/8. Jest to najstarszy obok poloneza taniec narodowy. Taniec ten łączy podobieństwo z mazurkiem i oberkiem (w szybszym tempie) oraz kujawiakiem (powolnym). Charakteryzuje się on tendencją do akcentowania drugiej i trzeciej części taktu oraz figurą rytmiczną o 4-sylabowej grupie, która jest złożona z dwóch ósemek i z dwóch ćwierćnut na przemian z grupą trzech ćwierćnut. W postaci stylizowanej występuje pod nazwą mazurek. Jest wesołym, dynamicznym tańcem, który często tańczony był na szlacheckich dworach. Mężczyzna prowadzący w mazurze to wodzirej.
Popularność mazura wśród tańców salonowych przypada na wiek XIX. Znany i tańczony był w całej Europie. We Francji przyjął się w zmienionej wersji pod nazwą mazurka (w rodz. żeńskim). Mazur wykazuje podobieństwa do kadryla, gdyż jego figury były układane przez tancmistrzów inspirujących się figurami kadryla. W zależności od wielkości sali mazura tańczy się z odpowiednim zestawem figur, o nazwach okrężna, namiotowa, łańcuchowa, arkadowa. Od XIX w. popularny na dworach szlacheckich.
Utwory wykorzystujące charakterystyczne cechy mazura komponowali m.in.:
Józef Elsner
Karol Kurpiński
Maria Szymanowska
Stanisław Moniuszko – Mazur z opery Halka, Mazur z opery Straszny dwór
Fryderyk Chopin
Henryk Wieniawski
Karol Szymanowski

 

KUJAWIAK

Polski taniec ludowy, pochodzący z Kujaw. Wywodzi się z kujawskich obrzędów weselnych. Jest to trójmiarowy taniec ludowy, który charakteryzuje się rytmami mazurowymi. Nazwa tańca pochodzi od nazwy regionu, lecz taniec jest też spotykany w regionach sąsiadujących, np. w Wielkopolsce, ziemi łęczyckiej, sieradzkiej, kalickiej i na dawnych ziemiach gostyńskich. Kujawiak jest polskim tańcem narodowym, którego nazwa po raz pierwszy pojawiła się w 1827 r.
Na Kujawach tańce kujawskie mają różne nazwy. Jedną z nich jest „kosebka”, która w języku regionalnym oznacza obrót w lewo, zaś taniec określany jako „odibka” oznacza obrót w prawo. Poza tym kujawiaka określa się nazwą „śpiący”, „gładki” lub „owczarek”.
Muzyka w kujawiaku jest liryczna i nastrojowa, często w tonacji minorowej. Niektórzy mówią, że melodia tego tańca odzwierciedla kujawski krajobraz – szeroki i spokojny. Ruchy taneczne są wolne, posuwiste, pary spokojnie się obracają i lekko kołyszą.

 

OBEREK

Polski taniec ludowy charakteryzujący się rytmami mazurowymi o metrum trójmiarowym i skocznej melodii. Tempo oberka jest zaliczane do grupy szybkich tańców takich jak: mazur, czy tańce góralskie. Oberek jest najszybszym z trzech mazurowych tańców. Oberek do dziś jest uznawany za jeden z najbardziej popularnych tańców w Polsce, szczególnie na Mazowszu i Radomszczyźnie. Nazwa „oberek” wywodzi się od obracania się. Tańcowi towarzyszyły często przyśpiewki, okrzyki i przytupy.
Lokalne nazwy nadawane były oberkowi na podstawie obserwacji i własnych odczuć tancerzy, którzy w ten sposób określali jego najbardziej charakterystyczne cechy. Do nazw takich należy: obertas, swijok, drygant, okrąglak, okrągły, okrąglok, owijok, wyrywany, wyrwas, zawijacz.
Oberek zaliczany jest do wirowych tańców parowych, które to są wykonywane przez poszczególne pary wokół ich wspólnej osi w miejscu, lub też z równoczesnym przesuwaniem się naprzód, często po rysunku dużego koła. Podstawowy krok, nazywany: krokiem oberka (oberkowy), składa się z trzech drobnych kroków, z których każdy ma jednakową wartość czasową w takcie, jest krótki i suwany. Główną cechą oberka jest wirowanie parami po obwodzie koła w cztery strony; pary czasami obracają się w miejscu w prawo, w lewo lub na zmianę. Czasami oberek jest wykonywany bez obrotów. Tańcom rzadko towarzyszą przyśpiewki.

 

KRAKOWIAK

Żywy i popularny, polski taniec ludowy z okolic Krakowa, zaliczany do polskich tańców narodowych, w metrum 2/4 i w charakterystycznym, synkopowanym rytmie.
Nazwa tańca pochodzi z XVII wieku i odnosiła się do grupy tańców posiadających własne, lokalne nazwy: mijany, dreptany, ścigany, skalmierzak, przebiegany. Pod koniec XVIII wieku charakterystyczne synkopowane rytmy krakowiaka pojawiły się w muzyce symfonicznej, a na początku XIX wieku taniec ten stał się popularny w muzyce scenicznej i instrumentalnej.
Krakowiak to zespołowy taniec wykonywany w parach, którego charakterystycznymi cechami są krok w przód z podskokiem, boczny krok z dostawieniem, liczne hołubce, zakrzesania i kroki akcentowane, a także wzajemne uciekanie i gonienie partnerów, połączone z mijaniem się tancerzy. W tradycyjnej formie elementy taneczne przeplatano śpiewem kolejnych tancerzy.

Utwory muzyczne oparte na ludowym krakowiaku stworzyli:
Fryderyk Chopin – Krakowiak op.14 na fortepian i orkiestrę (1828)
Maurycy Moszkowski – Krakowiak na fortepian
Ignacy Paderewski – Krakowiak fantastyczny
Karol Szymanowski – Krakowiak na fortepian
Ludomir Różycki – w balecie Pan Twardowski (1921)
Michaił Glinka – w operze Iwan Suszanin

 

POLSKIE TAŃCE REGIONALNE

Polskie tańce regionalne, to takie tańce, które pochodzą z określonych regionów kraju i tam tańczy się je najczęściej. Folklorystycznych regionów Polski jest bardzo wiele. Najważniejsze z nich to: Mazowsze, Warmia i Mazury, Kurpie, Kaszuby, Kujawy, Podlasie, Łowickie, Opoczyńskie, Lubelskie, Rzeszowskie, Krakowskie, Lubuskie, Wielkopolska, Dolny Śląsk, Górny Śląsk oraz Cieszyńskie, Żywieckie, Sądeckie i Podhale. Ostatnie 4 z wymienionych regionów to regiony tańców góralskich, które są bardzo oryginalne i niepodobne do reszty tańców polskich. Przypominają one tańce pochodzące z regionu Karpat (Węgry, Słowacja, Rumunia), a nie z Polski Centralnej.
Tańce regionalne wykonywane są w strojach charakterystycznych dla okolic, z których pochodzą. Stroje ludowe zmieniały się w ciągu wieków i zawsze istnieje kilka wersji danego stroju, np. zimowa, letnia, codzienna, odświętna oraz uroczysta, np. ślubna. Zmieniały się kroje ubrań, sposoby ich ozdabiania, a przede wszystkim materiały, z których były szyte, od prostych po drogie, np. jedwabie czy aksamity.

 

ZBÓJNICKI i GÓRALSKI

Kroki i figury tańców góralskich są skomplikowane i nie występują w żadnym innym regionie Polski. Na Podhalu wyróżnia się taniec góralski oraz zbójnicki. Pierwszy tańczony jest parami i zwykle jest to popis kolejnych par. Zbójnickiego tańczą mężczyźni z ciupagami, a jego głównymi elementami są różne rodzaje przysiadów. W tańcach Podhala występuje duża improwizacja i indywidualność.
W Beskidzie Sądeckim wyróżnia się tańce mieszczan i górali. Tańce mieszczan są spokojne i dostojne, nawet mazur żywiecki tańczony jest wolniej niż narodowy. Tańce górali żywieckich są o wiele żywsze. Występują w nich śpiewy i tańce zbiorowe oraz popisy tancerzy w figurach niemal akrobatycznych. Najbardziej charakterystycznym tańcem jest hajduk. Jest to taniec tańczony parami, jednak większą rolę odgrywa w nim partner, który popisuje się swoją sprawnością fizyczną, wykonując skoki, uderzenia ręką o uniesioną nogę, głębokie przysiady, pełzanie w przysiadzie, skoki w pozycji poziomej. Taniec kończy się figurami zbiorowymi.

 

POLKA

Powszechny w wielu krajach taniec ludowy, w metrum 2/4, w szybkim tempie.
Wielu etnografów i etnochoreologów wskazuje na czeskie pochodzenie tańca. Jest też uważany za tradycyjny ludowy taniec polski już w XIX w., znany we wszystkich regionach etnograficznych, z Podhalem włącznie (polka sądecka).
Powstała około 1822, zyskała popularność na całym świecie, szczególnie w Polsce, Niemczech i we Włoszech. Obok walca była bardzo popularnym tańcem towarzyskim w XIX w.
Najsłynniejsi twórcy polek to: Antonín Dvořák, Stanisław Moniuszko, Piotr Czajkowski, Igor Strawinski, Dymitr Szostakowicz.

 

KŁOMYJKA

Taniec ludowy związany z Europą Południowo-Wschodnią (przede wszystkim Ukraina – tereny karpackie i Podole, ale też Mołdawia, Rumunia) charakterystyczny dla różnych grup etnicznych zamieszkujących te tereny w metrum parzystym (zazwyczaj 2/4). Tempo jest dość żywe, charakterystyczną cechą jest rosnące (w miarę tańczenia) tempo. Kołomyjka nawiązuje do tańców góralskich. Taniec ten tańczony częściowo przez samych tancerzy (wykonywane w coraz szybszym tempie przytupy, przysiady, podskoki), częściowo w parach z tancerkami. Nazwa pochodzi od formy choreotechnicznej (tańczenie wkoło).

 

ŻYDOWSKI

Korzenie tańca żydowskiego sięgają religii żydowskiej – Judaizmu. Taniec zarówno wśród mężczyzn i kobiet był główną formą uwielbienia i świętowania w żydowskiej wierze. Żydzi za pomocą tańca wyrażali radość gdy Bóg wybawił ich z ręki nieprzyjaciół.
Dla Żydów radować się i cieszyć jest praktycznie tym samym co tańczyć. W języku aramejskim, który był używany za czasów Jezusa wśród Żydów którzy powrócili z Babilonu słowa „radować się” i „tańczyć” są tymi samymi słowami. W języku hebrajskim jest jedenaście słów określających taniec lub jakiegoś rodzaju ruchy taneczne: wirować, obracać się, skakać etc., ale głównym słowem określającym taniec jest słowo hagag co znaczy tańczyć po kole. I takie właśnie w większości są tańce żydowskie – tańce po kole. Koło jest symbolem jedności, równości, wspólnoty, integracji – taka jest właśnie charakterystyka tańców żydowskich.
Pierwotnie taniec wśród Żydów był zarezerwowany wyłącznie do oddawania chwały i czci Bogu. W późniejszych czasach tańce zaczęły być praktykowane w życiu świeckim głównie jako forma uzewnętrznienia radości np. na weselach, z powodu narodzin dziecka w rodzinie, czy też na cześć gości wchodzących do domu. Stopniowo powstawały także tańce opowiadające o zwykłym codziennym życiu, codziennych czynnościach i zwyczajach.